XIX ғасырдың екінші жартысы – XX ғасырдың басындағы Қазақ даласының элита өмірбаянындағы дискурстың отаршылдық делдалдық феномені
Ғылыми мақала
Кілт сөздер:
делдалдық, отарлау, дворяндар, дискурс, өмірбаян, бірегейлік, зиялылар, империя, Азия, «шетелдіктер»Аңдатпа
Ресейлік зиялы қауымның Орталық Азияның байырғы тұрғындарын империяның шетіндегі әлеуметтік коммуникация жүйесіне интеграциялау туралы Қазақ атақты дворяндарының өмірбаяндарының дискурстағы өкілдігі автордың зерттеу пәні болып табылады. Империялық билік өзінің сарапшыларына – қоғам қайраткерлеріне, шенеуніктерге, ғалымдарға отаршыл делдалдар қауымдастығын құру және перифериялық аймақтарға тән этномәдени әртүрлілік жағдайында империялық құрылыс міндеттерін орындау мақсатында жаңа субъектілерге патерналистік қамқоршылық құқығын берді. Зерттеудің мақсаты – ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында Орталық Азия аймақтарындағы отаршылдық делдалдық процесіне осы тұлғалардың енгізілуін тіркеген империялық сарапшылардың естеліктерінде құрылған қазақ дала ақсүйектері өкілдерінің жеке өмірбаяндары дискурсының мазмұнын ашу. Ш.Ш. Уәлиханов, Ы.А.Алтынсарин, Г.Б. Уәлихановтың өмірбаяндарының метакритика және мәтіндерді деконструкциялау әдістерімен игерілген орыс зиялыларының естеліктеріндегі дискурсы зерттеу «оптикасын» қазақ қоғамдық қозғалысы актерлерінің Ресей империясының қызметіндегі бөтен адамдар ретінде тривиальды қабылдауынан олардың күрделі, жиі дуальды сәйкестігін қабылдауға, орыс қоғамының мінез-құлық конвенцияларын қабылдауға мүмкіндік берді. Бұл бір жағынан Ресей империясының қызметінде көрінді, екінші жағынан-өз халқының этномәдени белгілерін сақтау және кейіннен нығайтуында байқалды. Өмірбаяндар дискурсын зерттеу барысында отаршылдық Медиация феномені Орталық Азия аймағындағы Ресейдің әкімшілік, Білім беру және қоғамдық құрылымдарына титулды дворяндардың интеграциясының ерекшелігімен анықталғаны расталды. Бұл процесс Ресей империясының білімді топтарының еуроцентристік идеяларына сәйкес жүзеге асырылды, олар азиялық периферияны «Ресейдің өзіндік шығысы», ал байырғы тұрғындарды «өздерінің шетелдіктері» ретінде түсінуге мүмкіндік берді, оларға қатысты зияткерлік және моральдық қамқоршылық моделі жүзеге асырылуы керек. Орыс білімі мен тәрбиесі арқылы мәдениеттану сыртқы әсерге алып келді және дала ақсүйектерінің көрнекті көшбасшылары үшін квази-жайлылық жағдайын тудырды. Өмірбаяндардың өздері өз естеліктерінде мойындауға мәжбүр болғандай, көрнекті қазақтардың жеке және қоғамдық-саяси өмірбаяны аясында ұлттық-мәдени бірегейлік компоненттерін күшейтудің айқын тенденциясы байқалды, бұл орыс ықпалының нәтижесінде қалыптасқан көзқарастар мен өмірлік құндылықтарды қайта қарауда көрініс тапты.
##plugins.themes.default.displayStats.downloads##
Әдебиеттер тізімі
Absattarova Zh.B, Mazhitova Zh.S. Қazaқ ziialylary; әleumettіk-mәdeni sәikestіlіk; Dala өlkesі; bіlіm beru saiasaty; otarlau. Bulletin of L.N. Gumilyov Eurasian National University. Historical Sciences. Philosophy. Religious Studies. 2024. No.149(4), pp.177-193. (in Kazakh)
Abuev K.K. Sultan-Gazy Valikhanov. In: Steppe region of Eurasia: Historical and cultural interactions and modernity. Theses of reports and messages of the IV international scientific conference dedicated to the 170th anniversary of G.N. Potanin and Ch. Valikhanov. Pod red. A.P. Tolochko. Omsk: Omsk State University Publishing House. 2005. Рp. 139-144. (in Russian)
Aitmukhambetov A.A. Kazakhskie sluzhashchie Rossiiskoi imperii: formirovanie, professionalnaia i obshchestvenno-politicheskaia deiatelnost v XIX – nachale XX vv. (istoricheskii aspekt): Kazakh employees of the Russian Empire: formation, professional and socio-political activity in XIXth – early XXth centuries (historical aspect). Dissertation … Candidata of Historical Sciences". Semey, 2010. 346 p. (in Russian)
Asylbekov M.H., Seitov E.T. Alikhan Bukeikhan – obshchestvenno-politicheskii deiatel i uchenyi. Almaty. 2003. 148 p. (in Russian)
Bibliographic news. In: I. Altynsarin. Collected Works in 3 vol.1. Alma-Ata: Nauka Publ. 1975. Рp. 301-303. (in Russian)
Bykov P.V. G. Valikhanov. Biographical sketch. Niva. 1891. No.11, pp.258-259. (in Russian)
Veselovskaya N.I. Note. In: Works of Chokan Chingizovich Valikhanov. St. Petersburg: Tipography of the Main Department of Udeles. 1904. Рp. I-III. (in Russian)
Grigoriev V.V. Ob otnoshenii Rossii k Vostoku: Rech, proiznesennaia ispravliaiushchim dolzhnost professorom V. Grigorevym. Odessa. 1840. 18 p. (in Russian)
Jerasi R. Okno na Vostok: Imperiia, orientalizm, natsiia i religiia v Rossii. Moscow: New Literary Review. 2013. 548 p. (in Russian)
Dmitriev S.V. Chlen Russkogo geograficheskogo obshchestva general sultan Gazi Valikhanov. Countries and Peoples of the East. 2013. No.34, pp.311-323. (in Russian)
Yermekbay Zh.A. Russkii ofitser v Vostochnom Turkestane. Izvestia Irkutsk State University. Series: History. 2016. Vol.15, pp.137-145. (in Russian)
Ilminsky N.I. Vospominaniia ob I.A. Altynsarine. Kazan: Typo-lithography of V.M. Klyuchnikov. 1891. 396 p. (in Russian)
Ilminsky N.I. O perevode pravoslavnykh khristianskikh knig na inorodcheskie iazyki: Prakticheskie zamechaniia N. Ilminskogo. Kazan: University Printing House. 1875. 47 p. (in Russian)
Kappeler A. Rossiia – mnogonatsionalnaia imperiia. Vozniknovenie. Istoriia. Raspad. Moscow: Tradition: Progress-Tradition. 2000. 344 p. (in Russian)
Katkov M.N. Ideology of ochranitelstvo. Moscow: Institute of Russian Civilisation. 2009. 800 p. (in Russian)
Mazhitova Zh.S. Institut biev: podkhody i interpretatsii v rossiiskoi i kazakhstanskoi istoriografii. Monograph. Moscow: "KDU", "University book". 2015. 352 p.
Nurkina J.B., Churkin M.K., Amanzholuly A.E., Utegenov M.Z. Lichnaia i politicheskaia biografiia G. Valikhanova v imperskom kontekste rossiiskoi kolonizatsii KhIKh - nachala KhKh vv. Bylye Gody. 2023. No.18(1), pp.230-238. (in Russian)
Pavlova T.A. Psikhologicheskoe i sotsialnoe v istoricheskoi biografii. In: Political history on the threshold of the XXIth century: Traditions and innovations. Мoscow. 1995. Рp. 86-92. (in Russian)
Pismo N.I. Ilminskogo upravliaiushchemu kantseliariei sinoda V.K. Sableru ob I. Altynsarine In: I. Altynsarin. Collected Works in 3 vol. 1. Alma-Ata: Izdvo "Nauka" of the Kazakh SSR. 1975. Рp. 298-300. (in Russian)
Potanin G.N. Biograficheskie svedeniia o Ch. Valikhanove. In: Works by Chokan Chingizovich Valikhanov. St. Petersburg: Tipography of the Main Department of Udeles. 1904. pp. IV-XXXIV. (in Russian)
Potanin G.N. Nashi mechty. In: Ch.Ch. Valikhanov. Collected Works in 5 vol. Vol. IV. Alma-Ata: "Nauka" Publ. of the Kazakh SSR. 1968. Рp. 542-549. (in Russian)
Prazdnovanie v Peterburge i Moskve dnia 26 oktiabria 1581 goda. St. Petersburg: Tip. F. Eleonsky. 1882. 118 p. (in Russian)
Remnev A.V., Suvorova N.G. Kolonizatsiia Aziatskoi Rossii: imperskie i natsionalnye stsenarii vtoroi poloviny XIX – nachala XX veka: monograph. Omsk: Publishing House "Nauka". 2013. 248 p. (in Russian)
Repina L. P. Lichnost i obshchestvo, ili Istoriia v biografiiakh (vmesto predisloviia) In: History through personality. Historical biography today. Institute of General History of the Russian Academy of Sciences, Society of Intellectual History; edited by L. P. Repina. 2nd edition. Moscow: Quadriga Publishing House. 2010. Рp. 5-16. (in Russian)
Rusakova O.F. Metodologicheskie strategii v sovremennykh istoricheskikh issledovaniiakh: shkola «Annalov» i «Novaia intellektualnaia istoriia In: Scientific Yearbook of the Institute of Philosophy and Law of the Ural Branch of the Russian Academy of Sciences. 2001. Vol.2, pp.17-48. (in Russian)
Sartori P. Shablay P. Eksperimenty imperii. Adat, shariat i proizvodstvo znanii v Kazakhskoi stepi. Moscow: New Literary Review. 2019. 280 p. (in Russian)
Satenova M.R. Gazi Valikhanov i ego politicheskie vzgliady. Otan tarikhy. 2013. No.2 (62), pp. 65-71. (in Russian)
Toltz V. Sobstvennyi vostok Rossii»: Politika identichnosti i vostokovedenie v pozdneimperskii period. Мoscow: New Literary Review. 2013. 336 p. (in Russian)
Khodarkovsky M. Stepnye rubezhi Rossii: kak sozdavalas kolonialnaia imperiia 1500s-1800s. Moscow: New Literary Review. 2019. 352 p. (in Russian)
Churkin M. K. Reprezentatsii antikolonialnykh idei kazakhskoi intelligentsii Stepnogo kraia v obshchestvenno-politicheskom diskurse vtoroi poloviny KhIKh - nachala KhKh v. Vestnik of Omsk University. Series: Historical Sciences. 2020. Vol.7, no. 3 (27), pp. 22-28. (in Russian)
Churkin M.K. Model dialoga vlasti i obshchestva v travelogakh rossiiskikh puteshestvennikov KhIKh v. v Tsentralnuiu Aziiu. Ural Historical Bulletin. 2023. No.4 (81), pp. 16-23. (in Russian)
Epizod iz prosvetitelskoi deiatelnosti N.I. Ilminskogo. Pravoslavnyi blagovestnik. 1894. No.1, pp.26-31. (in Russian)
Yadrintsev N.M. Biograficheskie svedeniia o Ch. Valikhanove. In: Works of Chokan Chingizovich Valikhanov. St. Petersburg: Tipography of the Main Department of Udeles. 1904. pp. XXXV-XXXIX. (in Russian)
Yadrintsev N.M. Sibirskie inorodtsy, ikh byt i sovremennoe polozhenie. Tyumen: Yu. Mandrika Publishing House. 2000. 336 p. (in Russian)
Жүктеулер
Жарияланды
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2025 Ж. Абсаттарова, Ж. Мажитова, Ж. Омурова
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 Дүние жүзінде.
