Башқұрттардың құрамындағы қалмақтардың инкорпорациясының ерекшеліктері және олардың моңғол тілдес халықтармен этногенетикалық байланыстары

Ғылыми мақала

Аңдатпа

Башқұрттар құрамына этникалық топтардың инкорпорациялану процесі тек бейімделу арқылы ғана емес, сонымен қатар басқа этностардан шыққан адамдардың жеке рулық-болыстық бірлестіктер құруы арқылы да жүзеге асқан. Бұл Ойрат, Сарт, Меркіт, Қалмақ және басқа да болыстықтардың пайда болуымен дәлелденеді. Бірқатар башқұрт рулық-тайпалық қауымдастықтарының (тайпаларының) құрамында «қалмақ» атауын алған бөлімшелер (ара, аймақ, нәҫел) тіркелген. Мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің мақсаты – башқұрттар құрамындағы Қалмақ  руының қалыптасуы мен олардың этногенетикалық байланыстарын анықтау. Осы мақсатқа сәйкес, қолда бар ғылыми әдебиеттерге кешенді талдау жүргізу, олардың деректерін этногенетикалық зерттеулер нәтижелерімен салыстыру, этномәдени бірегейліктің трансформациясы мен қалмақтардың демографиялық дамуы мәселелерін қарастыру жоспарлануда. Материалдар мен әдістер: Зерттеудің негізгі әдістері – салыстырмалы-тарихи және ретроспективті талдау. Авторлармен бұрын жарияланған ғылыми еңбектер мен архив материалдарының кең ауқымы қарастырылды, соның ішінде Ресей мемлекеттік көне актілер архивіндегі (РГАДА) «Қалмақ істері» қоры мен аймақтық архив құжаттары. Нәтижелері: XIII-XIV ғасырларда Башқұрт Орал аумағында жеке Уират (Ойрат) болыстығын құрған ойраттар белгілі себептерге байланысты шағын этникалық топ ретінде сақталмай, башқұрттардың басқа рулық топтарына толықтай енген. Мұрағат материалдары негізінде Зауралье Қалмақ болыстығын құрған қалмақ текті отбасылардың тағдырын зерделеу әрекеті жасалды. Бұл рулық топтың демографиялық дамуы талданды. Қалмақ атауын алған бөлімшелер Башқұртстанның басқа да аймақтарында, ең алдымен, оңтүстік және оңтүстік-шығыс башқұрт руларының құрамында тіркелген. Генетикалық зерттеу материалдарын салыстыру арқылы башқұрттардың, соның ішінде қалмақ текті руларының, моңғол тілдес халықтардың түрлі этнографиялық топтарымен, сондай-ақ қазақтармен этногенетикалық байланысы қарастырылды. Қорытындылар: Әскери құрылымдардың салыстырмалы ұқсастығы мен шаруашылық жүргізу дәстүрлері, сондай-ақ бірқатар тарихи факторлар башқұрт-қалмақ этномәдени жақындасуының ерекше моделін қалыптастырды. Башқұрттар арасында орныққан қалмақтар қабылдаушы қауымдастықтың тең құқықты мүшелері ретінде құқықтар мен міндеттерге ие болды. Зауральедегі Қалмақ руының (Қалмақ болыстығының) ұрпақтары арасында Nlcl-F4205 (гаплотоп Nlc1-М178) генетикалық желісі кең таралған, бұл оларды моңғолдардың, тувалықтардың және қалмақтардың географиялық тұрғыдан алыста орналасқан кейбір рулық топтарымен байланыстырады. Қалмақ текті ұрпақтар башқұрттардың оңтүстік және оңтүстік-шығыс тайпаларының – Бөржән, Қыпшақ, Үсерген, Тангаур руларының құрамында да кездеседі.