Едіге және Қазақ тарихы

Ғылыми мақала

Аңдатпа

Соңғы жиырма жылдың көлемінде Еуразияның түркі халықтарының этногенезінде елеулі рөлі бар Алтын Орда тарихына деген қызығушылық өлшеусіз артты. Ұсынылған авторлық зерттеу Алтын Орда тарихындағы Едігенің сом тұлғасына, оның бір кездері Еуразия даласында теңдесі жоқ алып мемлекеттің қысқа мерзімге қайта түлеген, яки қысқа ренессанс кезеңіндегі маңызды рөліне арналады. Мақаланың тақырыптық өзегін Едігенің тамыры көптеген түркі тайпаларымен қатар өрілген тарихи тұлғасы, жеке тағдыры құрады. Едігенің жеке тағдыры араб, парсы, еуропа, орыс жылнамашыларының тарихи жазба дәстүрінде кең көрініс тапты. Оның өмірбаяны мен ол туралы жазылған жыр-дастандар Батыс Еуропа тарихшыларының жіті назарына алынып, тарихнамасының өзегіне айналды. Ауызша тарих пен түркі ауыз әдебиетінде Едіге және оның тікелей қатыстылығы бар тарихи оқиғаларға байланысты 60-там астам тарихи-әдеби нұсқалар сақталған. Едігенің тұлғасы Алтын Орда дәуірінің соғыс тарихында алтын әріппен қашап жазылған, ол Литва князі Витовтты ойсырата жеңіп, атақты Әмір Темірдің өзі Едігемен бетпе-бет соғысуға батылы жетпеген. Едіге Мәскеу княздігінен алым-салық жинаған. Сол себепті де азулы жасырын билеушілердің бірі саналатын Едігенің тұлғасы тарихи дастандардың, түркі халықтары эпостарының өзегіне айналып, бүгінгі тарихшылар еңбектерінің жазылуына арқау болып отыр. Мақалада авторлар халықтық батырлар жырында дәріптелген Едігенің даңқты тұлғасын ашуға талпыныс жасады. Тарихтың кез келген уақыт шеңбері түркі халықтарының тарихи жадында Едіге жыры туралы аңыз-әңгімелерді ұрпақтан ұрпаққа ауызша таратып, бүгінгі күнге дейін сақтап жеткізу арқылы өзінің өшпес ізін қалдырды. Мақалада Едігеге арналған ортағасырлық материалдарға қысқаша тарихнамалық шолу жасалады. Авторлар тарихи ескерткіштің ноғай, татар, қазақ, қарақалпақ, түрікмен және т.б. түркі халықтарымен этно-түркілік байланысы бар деген болжамға құрылымдық талдау жасап, шындыққа жанасымдылығын анықтайды. Еуропаның тарихи ғылым дәстүрі мен Еуразия түркі халықтары тарихи жадында сақталған Едіге туралы аңыз-әпсаналардың орны мен рөлі ашылып көрсетіледі. Авторлық зерттеу мазмұнының ерекшелігін Едіге жыры идеялары мен негіздерінің кез келген ұлтқа тән кейбір бірегейлік айшықтармен үндестігі құрады. Авторлардың пікірінше, осынау айқын ұлттық байланыстар Едіге туралы тарихи көзқарастардың өзгеруіне негіз қалап, түркі халықтарының тарихын құнсыздандырды, батырлық жыр-дастандарға балта шапты, зерттеуге тыйым салды. Дегенмен, тәуелсіздік пен ұлттық тарихты жаңғыртыудың қарышты қадамдары мемлекет тарихына өлшеусіз үлес қосқан тұлғаларға қайтадан ерекше назар аудартты. Бүгінгі күні Едіге тарихына байланысты мәселелер Еуразияның және батыс Еуропаның тарихи қауымдастығына кіретін ғалымдардың зерттеу нысанына айналды. Авторлар Едігенің жеке тарихына және Едіге туралы тарихнамаға арналған еңбектерге деректанулық және тарихнамалық талдау жасайды. Авторлардың зерттеу тақырыбы Едіге тарихының деректануы мен тарихнамасы мәселелеріне арналған. Едігенің ортағасырлық деректерде көрініс тапқан Еуразия түркі тарихында алатын орны мен рөлі зерттеу пәнін құрайды. Авторлар зерттеу нәтижесінде мәдени жад, шежіре мен халық ауыз әдебиетінде көрініс тапқан Едігенің Еуразия түркі халықтарының тарихында алатын орны мен рөлі аса маңызды екенін атап өтеді. ХХ ғасырда халық жадынан шықса да, ұлттық сана-сезімнің жаңғыруы мен тарихи тамырларды іздеуден туған тарихи әділеттілік Едіге тұлғасын тарихи баяндаудың жаңа деңгейіне алып шықты.