XVII – XVIII ғ. басындағы Қазақ хандықтары құрамындағы қарақалпақтардың этносаяси жағдайы.

Ғылыми мақала

Аңдатпа

Мақалада 17-18 ғасырлардағы Қазақ хандықтарының құрамындағы қарақалпақ халқының отырықшылық тарихы мен этносаяси өмірі қарастырылған. Мақалада Жошы ұлысының кейінгі кезеңін ескере отырып, қазіргі Қазақстан аумағындағы қарақалпақтардың этникалық тарихы туралы деректер әр түрлі прототүрік, кейінгі түркі және моңғол тайпаларының негізінде қарақалпақтардың біртұтас этнос ретінде қалыптасу призмасы арқылы берілген. Бүкіл ортағасырлық тарих туысқан қазақтардың ортақ ата-бабаларымен тығыз байланыста өтетіндіктен, қарақалпақтар тарихшылар болжағандай басқа этникалық атаумен де, өз атымен де белгілі болды. Сондықтан мақала авторы қарақалпақтардың қазақтармен одақтасуда да, оларға қарама-қайшылықта да атап өтілетін материалдарын жинақтап, талдауға тырысқан, өйткені қарақалпақтар екі жүз жылға жуық қазақ хандықтарының құрамында болған. Сондай-ақ мақалада қарақалпақтардың негізгі бөлігі жартылай тәуелсіз мемлекет ретінде Тәуке хан мен Әбілқайыр хан мемлекетінің құрамында болғанын растайтын Еуропа, Ресей және Шығыс деректеріне негізделген жетекші мамандардың теориялық тұжырымдары берілген. Сонымен бірге Қарақалпақтардың аз ғана бөлігі Өзбек хандықтары деп аталатын және Арал иелігінде өмір сүрді. Мақалада бір жағынан қарақалпақтар мен қазақ хандықтары арасындағы қарым-қатынастардың өршуі мен дағдарысы, екінші жағынан олардың үш жүзге ыдырауы суреттеледі. Сондай-ақ мақалада шаруашылық өмірінің қазақтардан айырмашылығы, қарақалпақтардың өмір сүрген және сауда қатынастарына белсене қатысқан қалалары және осы қалалардың дамуында рөл атқарғаны туралы мәліметтер берілген. Қазақ хандықтарымен қарым-қатынастың нашарлауының себептері, дерек көздері көрсеткендей, қарақалпақтардан алынатын алымдар ғана емес, сонымен бірге Ресеймен белсенді дипломатиялық өкілдіктер болды, бұл ақыр соңында қарақалпақтардың Сырдария өзенінен алдымен Жаңадарияға түпкілікті қоныс аударуына әкеліп соқтырды. Мақалада қарақалпақтардың өз мемлекеттілігінің болуы мәселесі де атап өтілген, бірақ ұзақ уақыт бойы қазақ хандары қарақалпақтарды басқару үшін сұлтандарды тағайындағанымен, олар жергілікті басшылардың билігіне сүйенгенімен, сонымен бірге бұл сұлтандар өз бетінше саясат жүргізіп, көрші халықтармен қарым-қатынаста болғаны құжаттармен расталған. Арнайы әдебиеттерді зерттеу көрсеткендей, қарақалпақтардың этникалық тарихын зерттеуде жетекші мамандар мұқият зерттеген архив құжаттары мен ғылыми еңбектер негізгі материалдар болды. Осы материалдар негізінде іргелі еңбектер жазылды.