XVII – XVIII ғ. басындағы Қазақ хандықтары құрамындағы қарақалпақтардың этносаяси жағдайы.
Ғылыми мақала
Кілт сөздер:
Еділ, Жайық, Жаңадария, Сығнақ, хан, Қазақ хандықтары, Қарақалпақтар, қаңбақАңдатпа
Мақалада 17-18 ғасырлардағы Қазақ хандықтарының құрамындағы қарақалпақ халқының отырықшылық тарихы мен этносаяси өмірі қарастырылған. Мақалада қарақалпақтардың біртұтас этнос болып қалыптасу призмасы арқылы Жошы ұлысының кейінгі кезеңін ескере отырып, қазіргі Қазақстан аумағындағы қарақалпақтардың этникалық тарихы туралы деректер келтірілген. Бүкіл ортағасырлық тарих туысқан қазақтардың ортақ ата-бабаларымен тығыз байланыста өтетіндіктен, қарақалпақтар басқа этникалық атаумен де, өз атымен де белгілі болған, бұл барлық халықтарға тән. Сондықтан мақала авторы қарақалпақтардың қазақтармен одақтасуда да, оларға қарама-қайшылықта да атап өтілетін материалдарын жинақтап, талдауға тырысқан, өйткені қарақалпақтар екі жүз жылға жуық қазақ хандықтарының құрамында болған. Сондай-ақ мақалада қарақалпақтардың негізгі бөлігі жартылай тәуелсіз мемлекет ретінде Тәуке хан мен Әбілқайыр хан мемлекетінің құрамында болғанын растайтын Еуропа, Ресей және Шығыс деректеріне негізделген жетекші мамандардың теориялық тұжырымдары берілген. Сонымен бірге қарақалпақтардың аз ғана бөлігі Өзбек хандықтары деп аталатын және Арал иелігінде өмір сүрді. Мақалада бір жағынан қарақалпақтар мен қазақ хандықтары арасындағы қарым-қатынастардың өршуі мен дағдарысы, екінші жағынан олардың үш жүзге ыдырауы суреттеледі. Сондай-ақ мақалада шаруашылық өмірінің қазақтардан айырмашылығы, қарақалпақтардың өмір сүрген және сауда қатынастарына белсене қатысқан қалалары және осы қалалардың дамуында рөл атқарғаны туралы мәліметтер берілген. Қазақ хандықтарымен қарым-қатынастардың нашарлауының себептері, дереккөздер көрсеткендей, қарақалпақтардан алынатын алымдар ғана емес, сонымен бірге Ресеймен белсенді дипломатиялық өкілдіктер болды, бұл түптеп келгенде қарақалпақтардың Сырдария атырауынан алдымен Жаңадарияға түпкілікті қоныс аударуына, Хиуа хандарына бағынуына әкеліп соқтырды. Сондай-ақ мақалада қарақалпақтардың өз мемлекеттілігінің болуы мәселесіне баса назар аударылады, дегенмен ұзақ уақыт бойы қазақ хандары қарақалпақтарды басқаруға сұлтандарды тағайындады, бірақ олар жергілікті басшылардың билігіне сүйенді, сонымен бірге бұл сұлтандар өз бетінше саясат жүргізіп, көршілес халықтармен қарым-қатынаста болды, мұны құжаттар растайды. Арнайы әдебиеттерді зерттеу көрсеткендей, қарақалпақтардың этникалық тарихын зерттеуде жетекші мамандар мұқият зерттеген архив құжаттары мен ғылыми еңбектер негізгі материалдар болды. Осы материалдар негізінде іргелі еңбектер жазылды.
##plugins.themes.default.displayStats.downloads##
Әдебиеттер тізімі
Andrianov B.V. Etnicheskaya territoriya karakalpakov v severnom Khorezme (XVIII-XIX vv.). In: Works of the Khorezm Archaeological and Ethnographic Expedition. Vol. III. Moscow: USSR Academy of Sciences publ. 1958. Pp. 7‒132. (in Russian)
Zhdanko T.A. Ocherki istoricheskoy etnografii karakalpakov. Rodo-plemennaya struktura i rasseleniye. In: XIX - nachale XX veka. Moskow-Leninigrad: USSR Academy of Sciences publ.1950. 179 p. (in Russian)
Ivanov P.P. Ocherk istorii karakalpakov. In: Materials on the history of the Karakalpaks. Moscow-Leningrad: USSR Academy of Sciences. 1935. Pp. 9-91.
Kamalov S.K. Karakalpaki v XVIII-XIX vv. (k istorii vzaimootnosheniy s Rossiyey i sredneaziatskimi khanstvami). Tashkent: Fan. 1968. 281 p. (in Russian)
Karakalpaki (kratkiy ocherk istorii s drevneyshikh vremen do nashikh dney). Nurmukhamedov M.K., Zhdanko T.A., Kamalov S.K. Tashkent: Fan 1971. 119 p. (in Russian)
Mambetov K. Karakˌalpakˌlar tariykhy. Ilmiy izzertleūler. Nukus: “Qaraqalpaqstan” publ. 1993. 116 p. (in Karakalpak) (in Russian)
Materialy po istorii Uzbekskoy, Tadzhikskoy i Turkmenskoy- SSR. CH. 1 (Torgovyye otnosheniya Moskovskogo gosudarstva s narodami Sredney Azii v XVI-XVII vv. Proceedings of the Historical-Archaeological Institute and the Institute of Oriental Studies of the USSR Academy of Sciences. ‒ Issue 3. Leningrad. 1932. 304 p. (in Russian)
Mezhdunarodnyye otnosheniya v Tsentral'noy Azii. XVII-XVIII vv. In: Documents and materials. Book 1. Moscow: Science. 1989. 189 p. (in Russian)
Novoletov M. Kalmyki: istoricheskiy ocherk. Sankt-Peterburg: vladel'tsa Maloderbetovskogo ulusa Noyona Tseren-Davida Tundutova publ. 1884. 77 p. (in Russian)
Pal'mov N.N. Ocherki istorii kalmytskogo naroda za vremya yego prebyvaniya v predelakh Rossii. Astrakhan': Kalmytskoye gosudarstvennoye publ. 1922. 137 p. (in Russian)
Piskunova I.V. Syrdar'inskiye karakalpaki i Rossiya v XVIII veke. Dissertation for the degree of Candidate of Historical sciences. Nukus. 1992. 144 p. (in Russian) (in Russian)
Pishulina K.A. Prisyrdar'inskiye goroda i ikh znacheniye v istorii kazakhskikh khanstv v XV-XVIII vv. Kazakhstan v XV-XVIII vv. In: Kazakhstan in the 15th–18th centuries (Problems of socio-political history). Collection of articles. Editor-in-chief Doctor of Historical Sciences B.S. Suleimenov. Alma-Ata: Nauka publ. 1969. 47 p. (in Russian)
Russkaya istoricheskaya biblioteka, Published by the Archaeographic Commission. In: Imperial Academy of Sciences. Volume six. St. Petersburg: “V. I. Golovin’s Printing House.” 1880. 682 p. (in Russian)
Rychkov P.I. Topografiya Orenburgskoy gubernii (Sochineniye P.I. Rychkova 1762 goda). Orenburg: Imperatorskoye Russkoye Geograficheskoye Obshchestvo. 1887 (Tipografiya B. Breslina). 405 p. (in Russian)
Tleumuratov M. Istoki kul'turnykh svyazey karakalpakov s sosednimi narodami. Nukus: Karakalpakstan. 1986. 96 p. (in Russian)
Khanykov YA.V. Poyezdka iz" Orska v" Khivu i obratno v 1740-1741 godakh" Gladyshevym" i Muravinym". S.-Peterburg: «Tipografiya Ministerstva vnutrennikh del». 1851. 92 p. (in Russian)
Shalekenov U. Kazakhi nizov'yev Amudar'i: k istorii vzaimootnosheniy narodov Karakalpakstana v XVIII- XX vv. Tashkent: Fan. 1966. 336 p. (in Russian)
Жүктеулер
Жарияланды
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2025 М. Утебаев
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 Дүние жүзінде.
