Қарақалпақ халқының қалыптасуындағы қыпшақтардың рөлі: қыпшақ тайпаларының қоныстануы мен этникалық ерекшеліктері

Ғылыми мақала

Аңдатпа

Мақалада қарақалпақ халқының қалыптасуындағы қыпшақтардың рөлі талданды, қарақалпақтардың құрамындағы  этномәдени ерекшеліктеріне және олардың Оңтүстік Арал өңіріндегі қоныстану аумағына ерекше назар аударылды. Қыпшақтар қарақалпақтардың этникалық және мәдени тарихында үлкен рөл атқарды. Қыпшақтар қарақалпақтардың этникалықжәне мәдени тарихында айтарлықтай із қалдырды.Олардың әсері этникалық құрамның қалыптасуынан мәдени дәстүрлер мен экономикалық қызметке дейінгі әртүрлі аспектілерде көрінеді. Қыпшақ тайпаларының Оңтүстік Арал өңіріне қоныстануы қарақалпақ халқының этникалық топ ретінде қалыптасуына ықпал еткен маңызды кезең болды. Қарақалпақ фольклорындағы қыпшақ және ноғай топтары осы халықтардың дәстүрлерін, құндылықтары мен тарихи оқиғаларын бейнелейтін сюжеттерде, кейіпкерлер мен мотивтерде көрінеді. Бұл ықпал сонымен қатар осы топтар арасындағы тығыз қарым-қатыеастар мен өзара байланыстарды көрсетеді, бұл өз кезегінде қарақалпақтардың мәдени мұрасын байытты. Қыпшақтану деңгейін сипаттайтын негізгі ерекшеліктердің бірі - белгілі бір халықтың тілдерін қыпшақ түркі тілдерінің тобына қосу. Түркі тілдерінің дамуының төртінші кезеңі — орта түркі кезеңі (X–XV ғғ.) — дәл осы уақытта барлық қазіргі түркі тілдерінің негізі қалыптасып жатқандығымен ерекшеленетіні белгілі. Қарақалпақ халқының қалыптасуындағы түркітілдес тайпалардың, тайпалық топтардың, этникалық компоненттердің, тайпалық одақтардың қатысу дәрежесі бірдей болған жоқ. Олардың ішіндегі ең негізгілері печенегтер, оғыздар, қыпшақтар, қаңлылар, қоңыраттар, маңғыттар және қарақалпақтардың рулық құрылымындағы көптеген тайпалық топтар болды. Алтын Орда дәуірінде Сырдария мен Арал маңындағы далалық  аймақта екі түрлі әлеуметтік-мәдени топ — отырықшылар және көшпелі халықтар арасында өзара мәдени байланыс орнады. Бұл өзара қарым-қатынастар жергілікті халықтың этникалық құрамының өзгеруіне, тілдің трансформациялануына, сондай-ақ Арал маңы халықтарының материалдық мәдениетінің дамуы мен өзгеруіне ықпал етті. Қыпшақ тайпаларының көші-қоны түркі халықтарының этникалық бірігуіне қаншалықты әсер еткені талданды. Маңыздысы, қыпшақтар басқа тайпаларды ассимиляциялаумен қатар, моңғолдар мен Хорезм тұрғындары сияқты көршілес халықтардың ықпалына да ұшырады. Қыпшақ даласы саяси байланыстардың, сауда және мәдени алмасудың орталығы болды. Бұл өзара ықпалдасу түркі мәдени ерекшеліктерінің бірізденуіне ықпал етті, алайда бұл процесс біркелкі жүрген жоқ.