Қарақалпақ халқының қалыптасуындағы қыпшақтардың рөлі: қыпшақ тайпаларының қоныстануы мен этникалық ерекшеліктері
Ғылыми мақала
Кілт сөздер:
Арал өңірі, ортағасырлар, қыпшақтар, қарақалпақтар, ру-тайпалық топтар, этникалық құрам, тіл, фольклор, қоныстануАңдатпа
Мақалада қарақалпақ халқының қалыптасуындағы қыпшақтардың рөлі талданды, қарақалпақтардың құрамындағы этномәдени ерекшеліктеріне және олардың Оңтүстік Арал өңіріндегі қоныстану аумағына ерекше назар аударылды. Қыпшақтар қарақалпақтардың этникалық және мәдени тарихында үлкен рөл атқарды. Қыпшақтар қарақалпақтардың этникалық және мәдени тарихында айтарлықтай із қалдырды. Олардың әсері этникалық құрамның қалыптасуынан мәдени дәстүрлер мен экономикалық қызметке дейінгі әртүрлі аспектілерде көрінеді. Қыпшақ тайпаларының Оңтүстік Арал өңіріне қоныстануы қарақалпақ халқының этникалық топ ретінде қалыптасуына ықпал еткен маңызды кезең болды. Қарақалпақ фольклорындағы қыпшақ және ноғай топтары осы халықтардың дәстүрлерін, құндылықтары мен тарихи оқиғаларын бейнелейтін сюжеттерде, кейіпкерлер мен мотивтерде көрінеді. Бұл ықпал сонымен қатар осы топтар арасындағы тығыз қарым-қатынастар мен өзара байланыстарды көрсетеді, бұл өз кезегінде қарақалпақтардың мәдени мұрасын байытты. Қыпшақтану деңгейін сипаттайтын негізгі ерекшеліктердің бірі - белгілі бір халықтың тілдерін қыпшақ түркі тілдерінің тобына қосу. Түркі тілдерінің дамуының төртінші кезеңі — орта түркі кезеңі (X–XV ғғ.) - дәл осы уақытта барлық қазіргі түркі тілдерінің негізі қалыптасып жатқандығымен ерекшеленетіні белгілі. Қарақалпақ халқының қалыптасуындағы түркітілдес тайпалардың, тайпалық топтардың, этникалық компоненттердің, тайпалық одақтардың қатысу дәрежесі бірдей болған жоқ. Олардың ішіндегі ең негізгілері печенегтер, оғыздар, қыпшақтар, қаңлылар, қоңыраттар, маңғыттар және қарақалпақтардың рулық құрылымындағы көптеген тайпалық топтар болды. Алтын Орда дәуірінде Сырдария мен Арал маңындағы далалық аймақта екі түрлі әлеуметтік-мәдени топ — отырықшылар және көшпелі халықтар арасында өзара мәдени байланыс орнады. Бұл өзара қарым-қатынастар жергілікті халықтың этникалық құрамының өзгеруіне, тілдің трансформациялануына, сондай-ақ Арал маңы халықтарының материалдық мәдениетінің дамуы мен өзгеруіне ықпал етті. Қыпшақ тайпаларының көші-қоны түркі халықтарының этникалық бірігуіне қаншалықты әсер еткені талданды. Маңыздысы, қыпшақтар басқа тайпаларды ассимиляциялаумен қатар, моңғолдар мен Хорезм тұрғындары сияқты көршілес халықтардың ықпалына да ұшырады. Қыпшақ даласы саяси байланыстардың, сауда және мәдени алмасудың орталығы болды. Бұл өзара ықпалдасу түркі мәдени ерекшеліктерінің бірізденуіне ықпал етті, алайда бұл процесс біркелкі жүрген жоқ.
##plugins.themes.default.displayStats.downloads##
Әдебиеттер тізімі
Abdumanapov R. Kipchaki v jetnogeneze kyrgyzov. Bishkek: 2015 200 p. (in Russian)
Akhinzhanov S. Kypchaki v istorii srednevekovogo Kazahstana. Almaty: Gylym. 1995. 296 p. (in Russian)
Porphyrogenitus K. Ob upravlenii imperiei. Moscow: Nauka Publishing House. 1991. (in Russian)
Zhdanko T. Ocherki istoricheskoj jetnografii karakalpakov. Rodoplemennaja struktura i rasselenie v XIX – nachale XX veka. USSR Academy of Sciences. Moscow ‒ Leningrad: USSR Academy OF Sciences. 1950. 178 p. (in Russian)
Zhirmunsky V. Narodnyj geroicheskij jepos. Sravnitel'no-istoricheskie ocherki. Moscow ‒ Leningrad: USSR Academy OF Sciences. 1962. 437 p. (in Russian)
Zadykhina K. Uzbeki delty Amudari. TKhAEE. Arkheologicheskie i etnograficheskie raboty Khorezmskoi ekspeditsii 1945-1948 gg. Moscow: USSR Academy OF Sciences. 1952. (in Russian)
Ivanov P.P. Ocherk istorii karakalpakov. Materials on the history of the Karakalpaks. Collection of the Institute of Oriental Studies. Vol.VII. Moscow ‒ Leningrad. 1935. (in Russian)
Kamalov S. Qaraqalpaqlardıń xalıq bolıp qáliplesiwi hám onıń mámleketliginiń tariyxınan. Nukus. 2001. (in Uzbek)
Kayumov A. Jetnicheskaja situacija na territorii juzhnogo Uzbekistana v ХIХ – nachale ХХ veka (po materialam Surhan-Sherabadskoj doliny). Abstract of the dissertation for the degree of Candidate of Historical Sciences. Tashkent. 2011. (in Russian)
Klyashtorny S. Istorija Central'noj Azii i pamjatniki runicheskogo pis'ma. St. Petersburg. St. Petersburg. 2003. 560 р. (in Russian)
Kumekov B., Kuzembayev N. Kipchakskij faktor v Zolotoj Orde. Journal of History. 2022. No.3(106), рр.41‒53. (in Russian)
Kydyrniyazov M.-Sh. Material'naja kul'tura gorodov Horezma v XIII-XIV vv. Nukus: Karakalpakstan. 1989. 176 p. (in Russian)
Pilipchuk Ya., Sabitov Zh. Ocherki jetnopoliticheskoj istorii kypchakov. Astana: «Gylym» Publishing House. 2015. 248 p. (in Russian)
Rasovsky D. Polovcy. Chernye klobuki: pechenegi, torki i berendei na Rusi i v Vengrii. (Raboty raznyh let). Moscow: TSIVOV. 2012. 237 р. (in Russian)
Sumo P. Istoricheskie rassuzhdeniia o proiskhozhdenii narodov, naseliavshikh v srednie veka Polshu, Rossiiu i zemli mezhdu Kaspiiskim i Chernym morem, takzhe Evropeiskuiu Turtsiiu na severe ot Dunaia. Moscow: at the University. Printing houses. 1846. (in Russian)
Tolstov S. Gorod guzov (Istoriko-jetnograficheskie jetjudy). Soviet Ethnography. 1947. No.3, pp.55‒103. (in Russian)
Tolstov S. K voprosu o proishozhdenii karakalpakskogo naroda. Kratkie soobshhenija IJe im. N. Mikluho-Maklaja. Issue. II. Moscow ‒ Leningrad. 1947. Рp.69‒75. (in Russian)
Tolstova L. Karakalpaki Buharskoj oblasti Uzbekskoj ASSR (p materialam polevyh issledovanij 1960 g.). Soviet Ethnography. 1961. No.5, рр.69‒75. (in Russian)
Tolstova L. Materialy jetnograficheskogo obsledovanija gruppy «karakalpak» Samarkandskoj oblasti Uzbekskoj ASSR. Soviet Ethnography. 1961. No.3, рр. 34-44. (in Russian)
Feodorov-Davydov G.A. Kochevniki vostochnoj Evropy pod vlast'ju zoloto-ordynskih hanov. Arheologicheskie pamjatniki. Moscow: Publ. Moscow University. 1966. 276 p. (in Russian)
Hamidov H. Qaraqalpaq tili tariyxınıń ocherkleri. Nukus: Karakalpakstan. 1974. 360 p. (in Karakalpak)
Shaniyazov K. K jetnicheskoj istorii uzbekskogo naroda (istoriko-jetnograficheskie issledovanija na materialah kipchakskogo komponenta). Tashkent: «FAN». 1974. 206 р. (in Russian)
Shcherbak A. Pechenezhskii iazyk // Iazyki mira / Tiurkskie iazyki. Pod redaktsiei Tenisheva E. Bishkek: "Kyrgyzstan". 1997. Рp. 107-110. (in Russian)
Yagodin V.N. Strelovidnye planirovki Ustjurta (Opyt istoriko-kul'turnoj interpretacii). Tashkent: FAN. 1991. 206 р. (in Russian)
Жүктеулер
Жарияланды
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2025 М. Давлетияров
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 Дүние жүзінде.
