Моңғол жаулауына дейінгі башқұрттар туралы мәліметтер

Ғылыми мақала

Аңдатпа

Халықтардың этногенезінің тарихы зерттеушілер арасында үнемі үлкен қызығушылық тудырады. Этникалық туралы алғашқы жазбаша анықтамалар, олардың тұрмыс-тіршілігіне қатысты мәліметтер, қоныстанған жерлерді сипаттау халықтың қалыптасу кезеңдерін ашуға және этникалық тарихтың толық көрінісін ашуға көмектеседі. Башқұрт халқының шығу тарихына әлемге әйгілі бірқатар ғалымдар көп көңіл бөлген. Бұл мәселе Р.Г. Күзеева, Н.А.Мажитова, С.И.Руденко, А.-З. Тоған башқұрттардың тарихы мен этногенезінің жетекші зерттеушілері. Жоғарыда аталған ғалымдар ортағасырлық авторлардың еңбектерінде, басқа да белгілі жазба деректерде, археологиялық зерттеу материалдарында қамтылған мәліметтерге сүйене отырып, этникалық топтың дамуының әртүрлі маңызды кезеңдерін зерттеді. Ежелгі башқұрт руларының қоныстану географиясын зерттеу үшін жоғарыда аталған ғалымдар қытай, араб, парсы және т.б. Бұл мақалада салыстырмалы тарихи әдісті пайдалана отырып, башқұрттардың қоныстанған жерлері туралы жетекші ғалымдардың негізгі пікірлеріне талдау жасалған. Қолданылған дереккөздер араб саяхатшысы Ибн Фадланның (10 ғ.) еңбегі және Махмұд Қашқаридің (11 ғ.) түркі тілдерінің сөздігі болып табылатын кеңінен танымал жарияланған дереккөздер. Ибн Фадланның саяхат күнделігінде башқұрттардың тілі, әдет-ғұрпы, қоныстану аймақтары туралы ең ертерек, ең егжей-тегжейлі мәліметтер бар. Араб саяхатшысының суреттемелері 10 ғасырдың басында түркі этностарының бірі болып табылатын башқұрттардың көпшілігінің дәстүрлі наным-сенімдерді ұстанғанын көрсетеді. Дегенмен, оның айтуынша, олардың делегациясымен бірге келген жолсеріктердің бірі мұсылман дініндегі башқұрт болған. Ибн Фадланның жазбаларында әртүрлі этникалық топтардың мекендеу шекарасын белгілеуге мүмкіндік беретін гидронимдер анық жазылған. Айта кету керек, ол сипаттаған башқұрт жерлерін әлі күнге дейін башқұрттар мекендеген, олар сол кездегі гидронимдерді сақтап қалған. Ибн Фадлан еңбегінде башқұрт руларының батыс шекаралары анық көрсетілген. Тағы бір маңызды жазба дереккөз Махмұд Қашқаридің ең ірі түркі тайпаларының тілдері туралы нақты мәліметтерді қамтитын Түркі тілдерінің сөздігі болып табылады. Онда қыпшақ тіліне ең жақын башқұрт тілінің сипаттамасы берілген. Белгілі болғандай, қазіргі кезде де башқұрт тілі түркі тілдерінің жалпы қабылданған қазіргі классификациясы бойынша түркі тілдерінің қыпшақ топшасына кіреді. Маңызды лексикографиялық зерттеу болып табылатын қарастырылып отырған сөздікте түркі халықтарының таралу картасы бар, оған мәтіндік сипаттама да беріледі. М.Қашқаридың айтуынша, башқұрттар Ертіс өзенінің шығысында өмір сүрген. Сонымен, зерттеліп отырған дереккөздер башқұрттар Шыңғыс ханның жаулап алу кезеңіне дейін Еділ мен Ертіс аралығындағы аумақта, соның ішінде Оңтүстік Оралда өмір сүргенін айтуға мүмкіндік береді.