Моңғол жаулауына дейінгі башқұрттар туралы мәліметтер
Ғылыми мақала
Кілт сөздер:
түріктер, Башқұртстан, башқұрт этногенезі, Орал-Еділ, Ибн Фадлан; , Махмуд Қашғари, түркі тілдерінің сөздігіАңдатпа
Халықтардың этногенезінің тарихы зерттеушілер арасында үнемі үлкен қызығушылық тудырады. Этнос туралы алғашқы жазбаша анықтамалар, олардың тұрмыс-тіршілігіне қатысты мәліметтер, қоныстанған жерлерін сипаттау сол халықтың қалыптасу кезеңдерін ашуға және этникалық тарихтың толық сипатын тануға көмектеседі. Башқұрт халқының шығу тарихына әлемге әйгілі бірқатар ғалымдар ерекше назар аударған. Бұл мәселе башқұрттардың тарихы мен этногенезінің негізгі зерттеушілері Р.Г. Күзеева, Н.А. Мажитова, С.И. Руденко, А-З. Тоған еңбектерінде жан-жақты қарастырылған. Жоғарыда аталған ғалымдар ортағасырлық авторлардың еңбектерінде, басқа да белгілі жазба деректерде, археологиялық зерттеу материалдарында қамтылған мәліметтерге сүйене отырып, этникалық топтың дамуының әртүрлі маңызды кезеңдерін зерттеді. Олар ежелгі башқұрт руларының қоныстану географиясын зерттеу үшін кең көлемде қытай, араб, парсы және т.б. дереккөздерін қолданды. Бұл мақалада салыстырмалы тарихи әдісті пайдалана отырып, башқұрттардың қоныстанған жерлері туралы белгілі ғалымдардың негізгі пікірлеріне талдау жасалған. Мақалада негізгі дереккөздер ретінде ғылыми жұртшылыққа кеңінен танымал араб саяхатшысы Ибн Фадланның (10 ғ.) еңбегі мен Махмұд Қашқаридің (11 ғ.) «Түркі тілдерінің сөздігі» алынған. Ибн Фадланның саяхат күнделігінде башқұрттардың тілі, әдет-ғұрпы, қоныстанған жері туралы ең ерте, егжей-тегжейлі мәліметтер бар. Араб саяхатшысының суреттемелері 10-ыншы ғасырдың басында түркі этностарының бірі башқұрттардың көпшілігінің дәстүрлі наным-сенімдерді ұстанғанын көрсетеді. Дегенмен, оның айтуынша, олардың делегациясымен бірге келген жолсеріктердің бірі мұсылман дініндегі башқұрт болған. Ибн Фадланның жазбаларында әртүрлі этникалық топтардың мекендеу шекарасын белгілеуге мүмкіндік беретін гидронимдер анық жазылған. Айта кету керек, ол сипаттаған башқұрт жерлерін әлі күнге дейін башқұрттар мекендейді және олар сол кездегі гидронимдерді сақтап қалған. Ибн Фадлан еңбегінде башқұрт руларының батыс шекаралары анық көрсетілген. Тағы бір маңызды жазба дереккөз – ең ірі түркі тайпаларының тілдері туралы нақты мәліметтерді қамтитын Махмұд Қашқаридің «Түркі тілдерінің сөздігі». Онда қыпшақ тіліне ең жақын тіл ретінде башқұрт тілінің сипаттамасы берілген. Қабылданған қазіргі түркі тілдерінің классификациясы бойынша, қазіргі кезде де башқұрт тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына кіреді. Маңызды лексикографиялық зерттеу болып табылатын қарастырылып отырған сөздікте түркі халықтарының таралу картасы бар, оған мәтіндік сипаттама да беріледі. М. Қашқаридың көрсетуінше, башқұрттар Ертіс өзенінің батысында өмір сүрген. Сонымен, зерттеліп отырған дереккөздер башқұрттар Шыңғысханның жаулап алу кезеңіне дейін Еділ мен Ертіс аралығындағы аумақта, соның ішінде Оңтүстік Оралда өмір сүргенін айтуға мүмкіндік береді.
##plugins.themes.default.displayStats.downloads##
Әдебиеттер тізімі
Atlas narodov Bashkortostana. Istoriko-kartograficheskoe izdanie / R.R. Asylguzhin, Yu.M. Yusupov, A.T. Berdin, G.R. Kamalova, L.Kh. Samsitova, E.S. Danilko, M.A. Pilipak, T.M. Ayupov, M.V. Murzabulatov. Ufa: Samrau Publ. 2023. 149 p. (in Russian).
Garustovich G.N. Chiyalikskaya arheologicheskaya kul'tura epohi srednevekov'ya na Yuzhnom Urale. Ufa archaeological bulletin. 2015. Is.15, рp. 181–198. (in Russian).
Istoriya Bashkortostana s drevnejshih vremen do 60-h gg. 19 v. Ufa: Kitap Publ.1996. 520 p. (in Russian).
Kashgari Mahmud. Divan lugat at-turk (Svod tiurkskikh slov): v 3 t. Рer. s arab. A.R. Rustamova ed. I.V. Kormushin, approx. I.V. Kormushina, E.A. Potseluevsky, A.R. Rustamov; In-t vostokovedeniia RAN; In-t iazykoznaniia RAN. Moscow: Oriental Literature Publ. 2010. Vol.1. 461 p. (in Russian).
Kovalevskij A.P. Kniga Ahmeda Ibn Fadlana o ego puteshestvii na Volgu v 921-922 gg. Stat'i, perevody, kommentarii. Kharkov: Publishing House of the Kharkov Order of the Red Banner of Labor of the Gorky State University. 1956. 348 p. (in Russian).
Kuzeev R.G. Proiskhozhdenie bashkirskogo naroda. Etnicheskij sostav i istoriya rasseleniya. Moscow: Nauka Publ. 1974. 571 p. (in Russian).
Mazhitov N.A. Yuzhnyj Ural v VIII–XIV vv. Otv. red. A.K. Ambroz. 2-e izd. Red. I.I. Bakhshiev. Ufa: Belaya Reka Publ. 2023. 240 p. (in Russian).
Mazhitov N.A., Sultanova A.N. Istoriya Bashkortostana s drevnejshih vremen do XVI v. Ufa: Kitap Publ. 1994. 360 p. (in Russian).
Psyanchin A.V. Bashkortostan na staryh kartah: istoriya geograficheskogo izucheniya i kartografirovaniya. Ufa: Gilem Publ. 2001. 161 p. (in Russian).
Rudenko S.I. Bashkiry: Istoriko-etnograficheskie ocherki. Ufa: Kitap Publ. 2006. 376 p. (in Russian).
Togan A.V. Başҡorttar tarihy (avtor ҡuläҙmahynan tärjemä). Tulylandyrylğan 2-se baҫmahy. Ufa: Kitap Publ. 2005. 304 p. (in Bashkir).
Жүктеулер
Жарияланды
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2025 А. Салихов
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 Дүние жүзінде.
